Koffie

Kopi

Coffea

Sterbladigenfamilie

Koffie is een stimulerende, cafeïne houdende drank die gemaakt wordt door heet water te vermengen met gemalen koffiebonen. Eigenlijk is er geen sprake van bonen, maar van koffiepitten. Het zijn de zaden van de koffieplant. De Koffieplant (Coffea) is een geslacht van ongeveer zestig soorten houtige planten. De meeste soorten (33) komen voor in tropisch Afrika en vinden hun oorsprong met name in Ethiopië. Op Madagaskar komen veertien soorten voor, in tropisch Zuidoost-Azië en op het eiland Mauritius drie soorten. Alle soorten zijn houtige planten en kunnen afhankelijk van de soort kruipend, struikvormend, boomvormend of liaanvormend zijn. Afhankelijk van het type plant kan deze een hoogte bereiken van 10 tot 15 meter. Op koffieplantages worden de bomen echter voortdurend gesnoeid waardoor ze niet veel hoger groeien dan 1,5 tot 3 meter. Dit garandeert een hoge opbrengst en maakt het oogsten eenvoudiger.

De bladeren van de koffieplant zijn breed, donkergroen en glanzend, vergelijkbaar met die van een cameliastruik. De bloemen zijn wit en stervormig en lijken op de bloemen van de jasmijnboom, zowel wat geur, kleur en uitstraling betreft. Pas na regenval beginnen de bloemknoppen zich te ontwikkelen en acht tot twaalf dagen later treedt er een massale bloei op.

De koffieboon is in feite een volgroeid zaadje van de kers van de koffieplant. De vruchten zijn eerst groen en veranderen, hoe rijper ze worden van geel naar rood. Na het oogsten van de koffiebessen worden zij ontdaan van haar buitenste laag. De kwaliteit van de koffie wordt bepaald door de soort en de rijpheid van de geplukte vruchten. Bij machinale pluk zullen ook onrijpe vruchten geplukt worden en dat verlaagt de kwaliteit. Moeten de vruchten met de hand worden geplukt, dan is dat arbeidsintensief, wordt de koffieboon duurder, maar is de kwaliteit beter. Koffie is een van de belangrijkste handelsgoederen ter wereld en is een belangrijk exportproduct van landen rondom de evenaar, zoals Brazilië, Vietnam en Colombia.

De koffiebessen worden na de oogst eerst gedroogd, daarna gepeld en de bonen worden gebrand en eventueel gemalen. De meeste koffie die wordt verkocht bestaat uit twee soorten bonen, namelijk die van de Coffea arabica en Coffea canephora (synoniem Coffea robusta). De arabica-bonen zijn duurder dan de robusta-bonen. Sommige Nederlandse fabrikanten hebben hun koffie ingedeeld in goudmerk, zilvermerk of roodmerk. De prijs wordt bepaald door het gebruikte percentage van de arabica-bonen.

- Cafeïnevrije koffie
- Arabica-koffie
- Robusta-koffie

Tegenwoordig wordt de koffie voornamelijk als gemalen koffie, los of in pads, verkocht, terwijl men vroeger de bonen veelal zelf maalde in een handkoffiemolen of later in elektrische koffiemolens. Door het vacuüm verpakken is nu ook de kwaliteit van gemalen bonen goed te behouden. Als gemalen koffie aan de lucht wordt blootgesteld worden de nog aanwezige vetten geoxideerd, waardoor de kwaliteit snel achteruit gaat. Daarom wordt gemalen koffie bij de consument in afgesloten voorraadbussen, glazen potten of in de vriezer bewaard.

Koffie kan je tegenwoordig op veel manieren zetten. Schonk men vroeger heet water op een paar scheppen gemalen koffie in een koffiepot, tegenwoordig zijn er allerlei machines die het zetten van koffie van je over nemen. Daardoor zijn er verschillende soorten koffie, zoals cappuccino, espresso en vele andere manieren van zetten.

De hoogste kwaliteit koffiebonen wordt verkregen als uitsluitend de rijpe vruchten geplukt worden. Dit is dan ook grotendeels afhankelijk van de manier waarop men ze plukt: met de hand of mechanisch. Ook achteraf wordt er meestal nog eens een extra selectie gedaan. De smaak van koffie is afhankelijk van de soort boon, maar nog meer van de manier van branden. Nadat de bonen gedroogd zijn worden ze gebrand. Hierbij worden de suikers in de boon gekarameliseerd waardoor de koffieolie ontstaat die zorgt voor het aroma en de smaak van de boon. Er zijn verschillende gradaties van branding, van licht gebrand tot zeer donker gebrand. Het branden gebeurt in koffiebranderijen. Tijdens het roosteren van de koffiebonen - ook wel branden genoemd - ontstaan zo'n 700 verschillende chemische stoffen.

Tijdens het brandingsproces verdampt al het vocht uit de "groene" bonen, waardoor ze opzwellen en van kleur veranderen. Het volume wordt drie keer zo groot, terwijl het gewicht afneemt. Het branden gebeurt bij een temperatuur tussen 200 en 240 graden. De bonen moeten constant in beweging zijn, want anders worden ze onregelmatig geroosterd. De kleur gaat van goudgeel naar donker bruin. Na het branden moeten de bonen worden gekoeld en pas na 12 uur koelen kunnen ze worden gemalen. Je kunt ervoor kiezen om voorgemalen koffie te kopen, maar je kunt ook zelf je koffie malen. Ook bij de maling geldt weer dat er verschillende variëteiten zijn in de maling, van zeer fijn (voor espresso of filterkoffie) tot half grof.

De gebrande koffiebonen worden gemalen en ongemalen verkocht. Fabrikanten geven de kwaliteit van hun bonen aan door gebruik te maken van de termen goudmerk, voor 100% arabica-koffie, roodmerk van 30% robusta en 70% arabica en zilvermerk 20% robusta en 80% arabica.

Koffie werd waarschijnlijk het eerst door de mens opgemerkt in de Ethiopische provincie Kaffa in Oost-Afrika, waar het buna, bunn of bunchum genoemd werd, wat 'boon' betekent. Naar alle waarschijnlijkheid hebben Arabieren de teelt van koffieplanten in gang gezet. Ze spraken niet meer van bunn maar van qahwa of quahweh wat 'geeft sterkte' of 'macht' betekent.

De koffienaam mokka verwijst naar Mokka, een havenstad aan de Rode Zee vanwaar de koffie naar Egypte en Syrië werd getransporteerd. Op het einde van de 17e eeuw smokkelden Nederlandse zeevaarders Coffea arabica van Mokka naar Java, waar deze plant goed bleek te groeien. De Nederlanders brachten ook koffie naar Sri Lanka en Zuid-Amerika, waar de koffiecultuur van start ging in de 18e eeuw.

Koffieplanten bloeien in landen zoals Brazilië en Mexico gedurende een periode van zes tot acht weken. Maar in de landen gelegen langs de evenaar, zoals Kenia en Colombia, kan een koffieplant aan dezelfde tak tegelijkertijd zowel bloesem, rijpende vruchten als rijpe bessen dragen. Koffieplukkers gaan voortdurend bij de koffieplanten langs om alleen de perfect rijpe bessen te plukken. Omdat de oogst zo arbeidsintensief is, maakt dit onderdeel een groot deel uit van de kostprijs van koffie.

De tijd tussen de bloesem en de oogst bedraagt gemiddeld acht tot negen maanden, afhankelijk van de hoogte waarop de planten groeien en de weersomstandigheden. Koffieplanten produceren ongeveer 20 tot 25 jaar koffiebonen, wat neerkomt op ongeveer 2.000 bonen per jaar, ofwel ongeveer een kilogram ruwe koffie per jaar. Bij gebruik van modernere machinale teeltmethoden ligt de oogst in een goed jaar tussen 3.000 en 4.000 kg per hectare.

Koffiebonen of gemalen koffiebonen zijn te koop in de supermarkt. Gezette koffie is in elk café of restaurant te koop.

Een nog exclusievere kwaliteit is de Kopi Luwak. Dit is een zeer bijzondere specialiteit, die verkregen wordt door de bonen te verzamelen uit de uitwerpselen van de Loewak (Paradoxurus hermaphroditus), ook wel palmroller of koffierat genoemd.